Pusaka Huinelo

Tot de erfenis der voorouders behoort ook het begrip "pela", een zeer oude vorm van een vriendschap tussen de inwoners van een dorp met die van één of meerdere dropen. Vermoedelijk zijn dit soort verdragen voor het eerste gesloten omstreeks de 14e eeuw (dat is wel vanaf het jaar 1300 t/m heden, hoor) en ontstaan uit een veel oudere soort, HASULIÉLAI, een verbond tussen twee mannen, wapenbroeders, krijgers uit één stam, dus bloedverwanten. Deze laatste verbintenis was een uiterst fanatieke bedoening, want als er één sneuvelde volgde de ander hem in de dood door de hand aan zichzelf te slaan. Een pela-verbond (er zijn meerdere vormen) gaat gelukkig niet zover, maar we nemen aan dat dat zijn oorzaak vindt doordat het een verbintenis betreft tussen alle inwoners van een dorp, ongeacht geslacht of leeftijd, alhoewel het is gebonden aan velerlei voorwaarden die zijn vastgelegd in de zogenaamde pela-wetten.

De meest voor de hand liggende reden om een pela-verbond te sluiten, bestond uit "lijfsbehoud", het zo hoog mogelijk opvoeren van je eigen veiligheid om te voorkomen dat je door deze of gene van je hoofd wordt beroofd. Betrouwbare medestanders waren daarom zeer gezocht n dat vereiste niet alleen een strenge selectie, maar ook vele bindende voorwaarden. Met als resultaat: een letterlijke broeder(zuster)-verhouding, het woord pela of pela-u staat dan ook voor broer. In de streektaal van de Wemale Alfoeren heet een pela-verdrag: WAKEYA en men groette elkaar met de kreet WAKEOU, wat het zelfde betekend als: "snel me niet". In dit verband vermelden we nog even dat het vrij gebruikelijk was om samen met je pela op sneltocht te gaan. Leverde dat succes op, dan kregen de beide "broeders" een speciaal snelteken op hun "cidaku" geschilderd, het zogenaamde: OIALE WAKOTE , wat je kunt vertalen met "in vereniging met mijn pela" of "gedeeld met mijn pela". Was er maar één trofee, dus één kop, dan werd het ding ook gedeeld. De ene broeder kreeg de onderkaak en de andere broeder het resterende deel, waarmee ze de respectievelijke baileo's konden versieren. We waren er nog niet bij, zodat we niet hebben kunnen vragen waarom broer si "A" alleen maar de onderkaak kreeg en broer Si "B" de rest van de schedel.

Latere tijden brachten andere motieven met zich mee, zodat ook de voorwaarden voor een verbond zich wijzigden en het min of meer strijdlustig karakter verloren ging. Door de eeuwen heen hebben zich zodoende drie basisvormen van het pela-verbond ontwikkeld, namelijk:

Pela keras.

Ook wel PELA TUNI genoemd. Vrij vertaald: Harts- of boezemvriend, geboren vriend, Letterlijk: keras = sterk, onbreekbaar Tuni = oorspronkelijk, authentiek. Van dit verhaal bestaan er twee soorten:

A) PELA TUMPAH DARAH
B) PELA BATU KARANG.>

Beide verdragen werden met een eed bekrachtigd, afgenomen in de baileo van de betrokken dropen en besloten met een gezamenlijk feestmaaltijd. Het was hierbij usance dat de dorpen elkander onderling een TANDA (teken) gaven ter herinnering aan het gebeuren. Zoiets bestond dan uit een gong, een kain-patola of een Chinees bord.

Pela tumpah darah, wat je kunt vertalen met "bloed plengen", wordt ook wel eens aangeduid met PELA MINUM DARAH, wat we 'bloed drinken" willen noemen. De beide benamingen staan evenwel voor het zelfde gebruik dat de eedgenoten verplicht hun bloed met elkaar te vermengen en, aangelengd met hanebloed, te drinken.

Ook het pela batu karang verbond kende een andere aanduiding, namelijk:
PELA MINTA AMPUN. Batu-karang is koraalrots en verwijst als zodanig naar het rotsvaste vriendschapsbelang; minta ampun betekent "zich verontschuldigen"of ook wel "genade vragen", wat slaat op de onbesliste strijd tussen de partijen, die hen dwong een vredesverdrag te sluiten.

In de streektaal van Makariki, heet het sluiten van een pela=keras verbond HUWAË PELA en dat is wat ze precies drie keer hebben gedaan.
1. met het dorp SALEMAN aan de noord-kust van Ceram
2. met de negorij SILA op het eiland Nusalaut
3. met de negorij ITAWAKA (een negorij op het eiland Saparua.

Pela gandong.

Vrij vertaald, "familielid, bloedverwant, letterlijk: Gandong = kandung = baarmoeder". PELA ADIK-KAKA, PELA SAUDARA of PELA DAGING zijn allemaal synoniemen voor Pela Gandong. Wat het laatste betekent weten jullie al, de letterlijke betekenis van de andere uitdrukkingen krijg je nu: adik-kaka = jongere broer of zus - oudere broer of zus; Saudara = broers en zusters; daging = (eigen) vlees. Het zijn de benamingen voor een vriendschapsverdrag tussen dorpen die to de ontdekking kwamen dat ze een gezamenlijke voorouder bezitten. Ook dit verbond werd met een eed bekrachtigd.

Pela tempat sirih.

Vrij vertaald: Huisvriend, letterlijk: tempat sirih = sirih-doos. Het pela tempat sirih verdrag dat in principe uit economische- en sociale overwegingen werd overeengekomen. Nu wil dat niet zeggen dat er geen bezegeling van het verbond plaats vond. Integendeel, want men volde de sirih-pinang rite. Die rite zou je misschien enigszins met het gebruik van de vredespijp onder de Indianen kunnen vergelijken. Met dien verstande dat de sirih wordt gepruimd en waarvoor (in tegenstelling met de pijp, waar er maar één van was), aan iedere deelnemer een eigen pruim ter beschikking werd gesteld. De pruim werd samengesteld uit:

- een pinang-noot (het symbool van het eeuwige leven, de ziel), de tabak (vervangt met menselijke hoofdhaar, de zetel van de WALAU, de lichaamssterkte),
- het sirihblad of het sirihvruchtje (vervanging voor de ribben, het lichaam) en
- kalk (gemengd met de pinang en de tabak wordt ze volledig rood en vervangt het bloed). Symbolisch geeft en deelt men met de pruim dus lichaam en ziel, en dat is niet niks.

Apate pela.

Het zweren van de pela-eed was op zich een zeer speciale ceremonie, die in de Baileo van alle betrokken dorpen werd voltrokken. Dat ging dan ongeveer als volgt:
In de Baileo werd een grote pot, een sompi, opgesteld en gevuld met sageru gemengd met zoet- en zoutwater, stenen en zand. In plaats van een sompi gebruikte men ook wel een omgekeerde gong. Daar ging natuurlijk wel minder in, dus maakte men het mengsel een tikkeltje anders, de sageru bleef maar werd in dit geval gemengd met het bloed van een geslachte haan, aangevuld met een loden kogel en wat buskruit. In deze brouwsels doopten de heren hun wapens, zoals de loop van een geweer; het lemmet van een parang en de punten van een speer en een lans. De ceremonie werd beëindigd met er als laatste de tak van een kadihu-heester (croton) in te steken en daarna de volgende eed af te nemen.

O, Tuniai - Lasatale, Pulane, Leamatai, Tuwale, Rabike, Lanite, Tapele, selu uami. O, Kenu kuate kurule, pela kurule. Sake memisa, noa memisa, lesi kena lumaio, sapkena lumaio.
O, Saä marele tetu matao, nihile kété matao, kane pia mausu matao, ninu tabaku matao, saë malu soa tetu peï soa iane kété matao, timule keri matao, halate likio matao.
Mata saka ale pelene, kenu kuate kurule, pela kurule, Saka mimise, noa mimise, saka nunu rupu kena patu, patu rupu kena nunu-é, nunu pali tolase, tolase pali nunu-é, Hiooo ....

Vertaling:
>...... O, Opperwezen, Maan, Zon Tuwale, Rabike, Hemel, Aarde, zie ons aan. O, Wij drinken de eed (nu volgt de teun van het betrokken dorp bijvoorbeeld) Siwalette Ma'atita. O, Wij drinken een dure eed, een dure pela-eed. Waakt er voor, dat de één niet kwaad wordt op de ander, noch ruziet met elkaar. O, Breekt gij de eed, bij het vagen van de kuskus zult ge dood vallen, doodgestoken door de honingbij, sterven bij het eten van papeda,, bij het pruimen van tabak, uit een prauw vallen en worden opgevroten door een vis, sterven bij een Oostenwind, sterven gelijk een vuurvliegje. Bedenk voortdurend, dat wij een dure eed drinken, een dure pela-eed. Waakt er voor dat ge de eed niet breekt, gij zult dan samengroeien gelijk een waringing met de rots waar die op staat, of gelijk de Tolase-boom zich verenigd met de waringin. Hioooo ...

Pela wetten.

Mocht je onder deze titel de opstelling van een soort "tien geboden" verwachten, kom je bedrogen uit, nee, je krijgt slechts een uittreksel van een zeer uitgebreid stel voorwaarden en voorschriften van het pela-verbond. Een van de belangrijkste regels van het Pela Keras verdrag is de zogenaamde EXOGAAM REGEL, die het huwelijk binnen eigen stam of verwantengroep verbiedt. De regel is van toepassing omdat de pela-genoten elkaar als naaste familie, eigen vlees en bloed beschouwen, waardoor een huwelijk incest betekent. Overtreding van deze regel werd vroeger afgestraft door de betrokken spiernaakt in palmbladeren te verpakken om hen vervolgens een schandetocht door het dorp te laten maken. Zo'n optocht werd een salèlè of bailèlè (rond cirkelen) genoemd, naar de gelijknamige manoeuvre van de arombaai in de haven.

De dorpen die onderling een gezamenlijke pelaband hebben, zijn verplicht elkaar bij te staan in tijden van tegenspoed. Zij zullen, als dat wordt verzocht, elkaar helpen bij de bouw van een Baileo of een kerk. Komen de pela's bij elkaar op bezoek zullen ze letterlijk als broers en zussen moeten worden ontvangen. Wat betekent, gratis gehuisvest, gevoed en gelaafd, dus dezelfde rechte, maar ook dezelfde plichten als broeders en zusters uit één gezin.

Bij het sluiten van een pela-verbond speelde de Godsdienst van de pela-genoten geen enkele rol, er zijn tal van verdragen tussen "Christen- , Islam- en Animistische Alifuru negorijen onderling. Een ander belangrijk punt is dat een eenmaal, door de voorouders, gesloten verdrag, volgens de adat nimmer meer kan worden verbroken. Een PUTUS PELA is dus onmogelijk. Wel is er een mogelijkheid om een bestaand verbond te reactiveren men noemt dat: BIKIN PANAS PELA (Het opwarmen van het pela-schap), wat gepaard gaat met een plechtige herhaling van de eed-ceremonie met daaraan, natuurlijk, een feest gekoppeld.

De bikin-panas-pela plechtigheid behoeft slechts in één der betrokken dorpen plaats te vinden, meestal het dorp wat direct de hulp van haar pela's wil inroepen. Het pela-schap is voor de dorpsbewoners erfelijk en gaat over van vader op zoon en dochter. Treedt de dochter in het huwelijk met een man afkomstig van een andere negorij volgt ze haar man in zijn pela's tevens de hare. Weliswaar blijft de band met haar vaders pela's bestaan, maar voor de kinderen uit dit huwelijk zijn de pela's van de moeder van geen belang, in zo verre dat ze er geen pela-band mee hebben. De kinderen volgen dus uitsluitend de vader.

In de begroeting tussen de pela-keras-genoten en die van de pela-tempat-sirih zit verschil; terwijl de eersten elkaar begroeten met de kreet: "wakeou", groeten de laatsten elkaar met een simpel: HAI, PELA.

Het ontstaan van een bepaald pela-verbond, het hoe en waarom, is soms nog bekend omdat er bijv. oude kapata's over bestaan, maar in andere gevallen weet men niets meer en zijn de gegevens verloren gegaan. Alvorens over te gaan tot de behandelingen van het pela-verbond van Makariki, geven wij een aantal voorbeelden van pela-keras verdragen waarvan de naam iets prijs geeft omtrent de aard en het ontstaan

Pela minum darah.

Pela minum darah, een zo geheten verdrag sloten de dorpen Aboru, Kariu (beiden op Haruku), Booi (op Saparua) en Hualoi (aan de Elpaputih-baai op Ceram), juist voordat de krijgers van de genoemde negorijen een gezamenlijke aanval openden op het bergdorp Amaiku op Haruku. Het verbond is een typisch voorbeeld van een antiek aanvalsverdrag.

Pela batu karang.

Pela batu karang, een verdrag gesloten tussen de negorijen Ulath (op Saparua) en Oma (op haruku), ter beëindiging van een onbesliste strijd op een rots nabij Oma. Doordat beide partijen even sterk waren en er geen schijn van kans op een overwinning bleek te bestaan, zworen de dorpen de SUMPAH JANJI (eed van overeenkomst) en werden aldus broeders. Een dergelijke overeenkomst bestaat ook tussen Itawaka en Porto. (de negorij Ulath is de bakermat van de Mata-Rumah Sahetapy van Makariki).

Pela adik - kakah.

Pela adik-kakah, ook wel Pela Adik-adik, genoemd was het verbond dat tot stand kwam tussen de dorpen Hutumuri (Ambon), Siri-Sori (Saparua) en Tamilau (Midden-Ceram), nadat men er achter kwam dat de inwoners van genoemde dorpen één gemeenschappelijke voorouder bezaten.

Pela keras.

Pela keras, teristimewa, een bijzonder en afwijkend verbond dat gesloten werd tussen de negorijen Nollot (Saparua) en Haruku (op het eiland Haruku). Hier geldt namelijk het huwelijksverbod alleen voor de mannen van Nolloth, die zich geen meisje van Haruku tot vrouw mogen nemen. De mannen van Haruku echter kunnen gerust met een meisje uit Nolloth trouwen. Eén en ander is het gevolg van een tragisch voorval uit het verleden.

Toen namelijk de dochter van de Radja van Haruku met een arombaai op weg naar haar bruiloft in Nolloth, plotseling het tijdelijke verwisselde met het eeuwige - vermoedelijk een hartaanval - ging het huwelijk natuurlijk niet door. In eerste instantie weigerde de gemeenschap van Haruku te geloven in een natuurlijke doodsoorzaak en werden de afhalers met de arombaai ervan verdacht de natuur een handje te hebben geholpen. Maar gelukkig kreeg het gezonde verstand de overhand en werd er, weliswaar na langdurige onderhandelingen, een compromis bereikt door middel van het sluiten van een pela-verdrag met wel zeer speciale voorwaarden.

PELA - PELA MAKARIKI:

1. Pela Batu Karang met het plaatsje SALEMAN (noordkust midden-Ceram)
2. Pela keras met de negorij SILA (op Nusa Laut)
3. Pela keras met het dorp ITAWAKA (Op Saparua)

Note:
Naast het pela-verdrag met Makariki heeft Itawaka ook een verbond met Porto, een dorp aan de westkust van Saparua. Naar aanleiding hiervan is er een hechte vriendschap ontstaan tussen Makariki en Porto. Er is echter geen pela-band en er zijn dus ook geen regels. Niettemin spreekt men wel eens van: ITA-POR-MA, zodat je toch haast van een pela tempat sirih zou kunnen spreken, een band die er officieel ook niet is. Ondanks zo'n schoonheidsfoutje blijven ze onze goede en gewaardeerde vrienden.

Saléman.

Het dorp Saleman ligt hemelsbreed slechts een kleine 40 km ten noordnoordoosten van onze eigen negorij Makariki, aan de kust van de Saléman-baai, waar het zo'n 400 jaar geleden ook al lag. Lopende over een voetpad, is het nog een 10 km verder en die wandeltocht is bepaald geen genoegen. Vanaf Saleman naar Makariki zijn de eerste 10 km nog wel te doen, maar dan moet je over een afstand van 4 km ruim 800 meter omhoog klauteren om op Ulat Lumut te komen, één van de bergen op de 16 km brede bergrug van het Lumut-gebergte. Daarna ga je weliswaar dalen maar het pad loopt dan zo'n 15 km door de bedding van de Waë Tanah.

En met al die rolstenen is ook dat geen lolletje. Vervolgens resten er nog eens 5 km dwars door het grote sagomoeras. Enfin, normaliter werd die 50 km in drie dagen afgelegd, met een snelheid van gemiddeld 2 km p/uur. Het dorp is al sinds onheug'lijke tijden een Islamitische gemeenschap behorende tot de Pata Lima. Alhoewel de verstandhouding tussen de Pata Lima en de Pata Siwa Putih lang niet zo gespannen was als die met de Pata Siwa Hitam, wekt het toch verwondering op een broederschapsverbond tussen beide dorpen tegen te komen. Oorspronkelijk waren er dan ook volstrekt geen intenties om tot een verbond te komen, in tegendeel mogen we wel zeggen.

Boosaardige vijanden van Makariki (ze worden niet met name genoemd) hadden het plan gevat onze voorouders eens een gevoelig lesje te leren. Kennelijk met de bedoeling om later te kunnen zeggen: "Mijn naam is haas, ik weet van niks", wisten ze een krijgsoverste van de negorij Saleman zo gek te krijgen het vuiltje op te gaan knappen. De in het vooruitzicht gestelde beloning moet wel vrij hoog zijn ander begin je maar niet één-twee-drie aan de eerder omschreven wandeling. Zover kwam hij overigens helemaal niet, toevalligerwijze kruiste een Kapitan van Makariki aan de bovenloop van de Waë Tanah zijn pad. Onze man was bezig met zijn dagelijkse jachtpartij en schrok zich wezenloos van die in volle oorlogsuitrusting gestoken confrater. Aanvallen is de beste verdediging, dacht die van ons, dus niet te lang, meteen op de vuist. Herstel, "op de vuist", is niet de juiste uitdrukking, beide heren duelleerden namelijk "op" de parang.

In het heetst van de strijd raakten de Kapitan's verward in elkaars hoofddoek. Dat kwam doordat ze zich, gedurende het gevecht, voornamelijk op het vijandelijke hoofd hadden geconcentreerd. Met de bedoeling dit ding triomferend naar hun respectievelijke Baileo's te vervoeren en daar aan de plaatselijke binnenhuisarchitect, de MA'ATOKE, te overhandigen ter verfraaïing van het interieur. Dat ging dus mooi niet door, ze deden nog eens extra hun best, maar moesten allengs toegeven dat de stand der strijd inmiddels op "remise" stond en geen uitzicht op een beslissing bood. Om het gezicht te redden werd er vervolgens een pela batu karang verdrag gesloten. Hierin werden een tweetal voorwaarden opgenomen:

1. om nooit meer in elkaars zicht een parang te gebruiken
2. het recht om bij elkaars klappers te halen.

De regels hebben de eeuwen getrotseerd, kom de pela's vandaag de dag over en weer in Saléman of Makariki, zullen ze nog altijd geen blanke parang met zich meevoeren. Ook het recht om klappers te halen wordt nog in ere gehouden en dat uiteraard zonder er een parang bij te gebruiken. Mocht overigens een eigenaar van klapperbomen weigeren om noten aan zijn pela af te staan, loopt hij de kans dat de bezwering der voorouders bewaarheid wordt en zijn bomen zullen verdorren en geen vrucht meer kunnen dragen.
Het verhaal van de Kapitans speelt zich, zoals te doen gebruikelijk bij dit soort Molukse-verhalen, in enkelvoud af. In werkelijkheid waren de Kapitans in gezelschap van hun manschappen.

Sila.

Hoe, waarom en wanneer het pela keras verbond tussen Makariki en de negorij Sila op het eiland Nusa Laut tot stand is gekomen is ons ondanks naspeuringen niet duidelijk geworden. Er is een verbond, dat staat vast, maar voor de rest zwijgt iedereen het verdrag dood. Van een 'putus pela' kan geen sprake zijn wat de adat laat niet toe dat een door de voorouders gezworen eed wordt verbroken. Er zijn een aantal verhalen in omloop over een in het verleden ontstane onenigheid bij het sago-winnen op Ceram. Het ene relaas spreekt over een ruzie na een dodelijk ongeval van een kind. Het andere over een verschil van mening betreffende de door Makariki aan de pela's toegewezen sago-dusun. We konden ter plaatse geen enkele opheldering van zaken verkrijgen. Laten we hopen dat in de nabije toekomst de door onze voorouders beoogde broederschap tussen beide dorpen wordt hersteld.

Itawaka.

Het derde pela keras verdrag met Itawaka werd op initiatief van Makariki gesloten. In welk jaar dat precies gebeurd is weten we niet, maar we vermoeden dat het na het jaar 1653 moet zijn geweest. Voor die datum lag Itawaka namelijk in de buurt van Ulath aan de zuid-kust van Saparua en werd pas daarna verplaatst naar het verlaten land van Ihamahu. (de bewoners van de laatste plaats waren naar Ceram uitgeweken - dat is eer een verhaal apart - en keerden pas na jaren weer naar Saparua terug).

Op de dato 25 september 1917 vond er naar aanleiding van de bouwplannen voor een nieuwe kerk te Itawaka, in dat dorp een zogenaamde 'bikin panas pela' plaats. Een vernieuwing dus van het toen opgestelde document bewaard bleef, maar ook een achttal liederen. Na 1940 werd het evenement in Makariki herhaald, men bouwde opnieuw een baileo - de vroegere was van ellende ineengestort en opgeruimd - en er werden uiteraard ook een aantal liederen gemaakt. Helaas is het ons niet gelukt om ook maar enig geschiedkundig bewijs van de laatste 'bikin panas pela' boven water te krijgen.